1914’te El Konulan Savaş Gemileri & 2019’da Ambargo Uygulanan Savaş Jetleri – Geçmişin Yankıları

İngilizceden çeviren: Deniz Genceoğlu

Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye hükümetleri arasında Rus S-400 füze sistemi ve F-35 müşterek taarruz uçakları konusundaki gitgide artan gerilim, geçtiğimiz aylarda yeni bir yoğunluk kazandı. Teslimat tarihi olan Temmuz 2019’un (mevcut durumda Türkiye’nin S-400’leri teslim almaya başlayacağı tarih) yaklaşması ile birlikte uluslararası gözlemcilerin, iki NATO müttefiki olan Türkiye ve ABD arasında, artan tansiyonu rahatlatacak karşılıklı olarak kabul edilebilir bir uzlaşmaya varılıp varılamayacağı konusundaki merakı da giderek artıyor.

ABD’nin, S-400 teslimatını kabul etmesi durumunda Türkiye’yi cezalandırma amacıyla yaptığı iki yönlü misilleme tehdidi (CAATSA yaptırımları ve F-35 alımına ambargo getirilmesi) son derece çarpıcı. Bununla birlikte, mevcut durumu daha derinlemesine incelemek adına konuya belirli bir tarihsel objektiften baktığımızda (Birinci Dünya Savaşı arifesinde meydana gelen belirli bir tarihsel olay – aşağıda detaylı olarak açıklanacak), mevcut senaryonun daha da büyük bir potansiyel önem kazandığını görmekteyiz. ABD, bu tarihsel boyut konusunda özellikle hassas davranmalıdır çünkü tarihsel bellek, ABD’nin tehditlerini gerçekleştirmesi durumunda Türkiye’de oluşacak olumsuz tepkilerin daha da artmasına neden olabilir. Bu da, Türkiye – ABD ilişkilerinin öngörülemeyen biçimlerde zarar göreceği bir duruma yol açabilir.

Yukarıda bahsi geçen tarihsel olay 1914 yılına dayanır. Osmanlı İmparatorluğu bu dönemde “teknoloji harikası” iki modern, zırhlı savaş gemisinin inşası için İngiliz tersanesi ile sözleşme imzalar. Sırasıyla Sultan Osman I ve Reşadiye adı verilen bu savaş gemilerinin Osmanlı filosuna entegre edilmeleri ve modernize edilmiş bir Osmanlı Donanması’nın en önemli parçaları olmaları amaçlanmaktadır. Osmanlı hükümeti bu iki savaş gemisinin inşası için gereken son derece yüksek maliyetleri ödemek adına Osmanlı vatandaşlarını üretimi finanse etmek için para bağışlamaya davet eden bir kamu fonu toplama girişiminde bulunur. Tahmin edileceği üzere, bu tür yüksek teknoloji ürünü silah sistemlerinin yapımı için gereken maliyetler oldukça yüksektir. Osmanlı hükümeti, gemilerin yapımı için gerekli meblağın tamamını öder; Sultan Osman I ve Reşadiye gemilerinin Osmanlı’ya teslim edileceği tarih 2 Ağustos 1912 olarak kararlaştırılır.

1914 yılının Haziran ayında Arşidük Franz Ferdinand’ın suikastı üzerine Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesine yol açan bir dizi olayın meydana gelmesi, Osmanlılar için son derece talihsiz bir gelişme olur. Osmanlıların iki zırhlı savaş gemisini teslim alması için belirlenen 2 Ağustos 1914 tarihinde, Osmanlı İmparatorluğu hızla büyümekte olan savaşa müdahil güçlere karşı herhangi bir düşmanca faaliyet içerisinde değildir. Buna karşın, 2 Ağustos tarihinde, gemilerin teslim törenine bir saatten az bir zaman kala, gemileri teslim alacak olan Kaptan Rauf Bey’e dönemin İngiltere Deniz Bakanı Winston Churchill’in emriyle İngiliz hükümetinin iki gemiye el koyduğu bildirilir. Üstüne üstlük, el konulan gemilerin tazminatının kendilerinin belirleyeceği daha geç bir tarihte ödeneceği İngiltere tarafından Osmanlı hükümetine bildirilmektedir. Nihayetinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Almanya tarafında savaşa girmesi ile birlikte, tazminatı alma ihtimali de tamamen ortadan kalkar.

1914 sonlarında meydana gelen seri olaylar zinciri, savaşa müdahil güçlerin kendi stratejik güvenlik çıkarlarını iyileştirme çabası içinde perde arkasında birbirleri ile şiddetli bir biçimde müzakere ettiği, oldukça karmaşık ve hareketli bir yapıya sahiptir. İngiliz hükümetinin Sultan Osman I ve Reşadiye gemilerine el koyma kararı, İngiltere’nin, özellikle 1914 sonlarındaki gerçekçi politika perspektifinden bakıldığında, mantıklı bir karardır. İngiliz hükümeti bu dönemde, Almanya ile arasındaki yaklaşan savaş konusunda son derece endişelidir ve dahası, Osmanlı İmparatorluğu ile Almanya arasında gelişen ilişkilerin de farkındadır. Winston Churchill, İngiltere’nin ulusal güvenlik stratejisi adına Sultan Osman I ve Reşadiye gemilerine el konulması kararını kendi kelimeleriyle şöyle ifade eder:

27 Temmuz’da Türkiye tarafından teklif edilen, Almanya ile Türkiye arasında Rusya’ya karşı gizli bir savunma ve saldırı ittifakı kurulması önerisi Almanya tarafından derhal kabul edildi, ittifak antlaşması 2 Ağustos’ta imzalandı. 31 Temmuz’da Türk ordusu için seferberlik emri verildi. Ancak beklenmedik bir gelişme oldu, İngiltere ani bir kararla Almanya’ya karşı kesin direnişe geçti. İngiliz donanması harp nizamında denize açıldı. 28 Temmuz’da Türk zırhlılarının her ikisine de Kraliyet Donanması adına el koydum. Bu kararı yalnızca İngiliz Donanması’nın menfaatlerini düşünerek verdim. Bu iki geminin donanmaya ilavesi İngiltere’nin ulusal güvenliği açısından şarttı.

Churchill, Winston.  The World Crisis, 1911 – 1918. Free Press, 1931.  s. 276

İki savaş gemisine el konulması, İngiltere için mantıklı ve rasyonel bir seçim gibi görünmekle birlikte Osmanlı kamuoyu tarafından baktığımızda bu kararın, anlaşılacağı üzere, bir ihanet olarak algılandığını görmekteyiz. Osmanlıların tarafından bakacak olursak, onların iki zırhlının inşası için gerekli meblağın tümünü ödeme vaatlerini iyi niyetle yerine getirdiklerini ancak son anda verilen bir kararla ödemesini yaptıkları gemilerin teslimatının reddedildiğini görüyoruz. Bazı akademisyenler, İngiltere’nin bu eyleminin Osmanlı İmparatorluğu’nda İngiltere’ye karşı bir kamuoyu oluşmasına etki ettiğini ve Osmanlı halkının Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya ile müttefik olmayı kabul etmesini kolaylaştırdığını savunmaktadır.

Birinci Dünya Savaşı döneminde meydana gelen bu tarihsel olayı göz önünde bulundurarak, 2019’da yaşanan gelişmelere baktığımızda, kendimizi farklı bir bağlam içinde ancak benzer tarihsel yansımalar içeren bir durum ile karşı karşıya buluruz. Türkiye, 2002 yılından beri F-35’in geliştirme sürecinin resmi bir ortağıdır ve hava kuvvetlerini en son teknolojiye sahip ekipmanla güncellemeye yönelik bir girişim çevçevesinde çok sayıda F-35 satın almayı planlamaktadır. Bugüne kadar F-35 geliştirme sürecine milyonlarca ABD doları yatırım yapmış olan Türkiye, F-35 satın alımı için birkaç milyar ABD doları yatırım yapmayı planlamaktadır.

Bilindiği üzere Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye’nin Rus S-400 füze sistemi satın alımından endişe duymaktadır. Bunun nedeni, Türkiye’de konuşlanmış, kullanıma hazır bir S-400’ün, uçuş sırasında F-35’leri takip etme ve jet uçaklarının potansiyel güvenlik açıkları üzerine bilgi toplama amacıyla kullanılması ihtimalidir. Amerika Birleşik Devletleri, Rusya’nın bir şekilde bu bilgilere erişim sağlayabileceği ve dolayısıyla ABD’nin ulusal güvenlik çıkarlarını tehdit edebileceği ihtimalinden endişe duymaktadır. Bu nedenle, ulusal bir güvenlik kaygısı güden ABD, mevcut durumda Temmuz 2019’da teslim edilmesi planlanan S-400’lerin teslimatının gerçekleştirilmesi durumunda, Türkiye’ye yapılacak tüm F-35 transferlerini engelleme tehdidinde bulunmaktadır.

Türkiye’nin 2002 yılından bu yana F-35 geliştirme sürecinin bir ortağı olduğu, bu projeye şimdiye dek önemli oranda bir sermaye yatırdığı ve ABD’nin bir NATO müttefiki olduğu göz önünde bulundurulduğunda, F-35 alımının ABD tarafından reddinin Türk kamuoyu nezdinde bir hayal kırıklığına neden olacağı anlaşılmaktadır. Makul bir Türk bakış açısı, Türkiye’nin mevcut durumda, F-35 geliştirme projesine katkıda bulunan uzun süreli bir ortak olarak bağlılık içerisinde bulunduğu yönünde bir değerlendirme yapmaktadır. ABD’nin, Türkiye’yi bu işbirlikçi ortaklığın meyvelerinden yoksun bırakma tehdidi, çok sayıda Türk’ün dilinde ekşi bir tat bırakacak ve onlara Sultan Osman I ve Reşadiye gemilerine el konulması olayını anımsatacaktır. Tarihsel bellek önemli bir faktördür. 1914 yılında İngiltere’nin aldığı tutum, bugün Türkiye’de hala bir ayıp olarak hatırlanmaktadır. Umalım ki yakın gelecekte Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri’ne bağlı siyasi aktörler, konuya ilişkin bir çözüm sağlacak ve Türkiye – ABD ilişkilerinin öngörülemez bir zarara uğramasını engelleyecek, karşılıklı olarak kabul edilebilir bir anlaşmaya varabilsinler.

---

---