Ressources numériques en sciences humaines et sociales OpenEdition Nos plateformes OpenEdition Books OpenEdition Journals Hypothèses Calenda Bibliothèques OpenEdition Freemium Suivez-nous

2050 Yılında Dünya: Post-Hegemonik Bir Dünyaya Doğru

Çeviren: Nihan Özyıldırım

Siyaset bilimi kesinlikle öngörülebilir değildir: en fazla yapabileceği geleceği düşünmeye, ihtimalleri göz önüne almaya, ortaya çıkmakta olan hatta kesinleşen eğilimleri tespite yardımcı olabilecek senaryolar ortaya koymaktır. Bu senaryolar dahilinde çoğunlukla “kıyamet”in bir hipotez olarak hâlâ kabul edilebilir olduğu iddia edilir: hatta bunun günümüzdeki genel çizgilerinin, vaktiyle Kutsal Kitaplarda vazedilenlerle karşılaştırıldığında hiçbir orijinal tarafının olmadığını söyleyebiliriz. Bugünkü mahşerin dört atlısı yeni bir şey ortaya koymuş değildir: Beyaz olan yine, sayısı giderek artan diktatörlerde cisimleşen ve küresel pazar üzerinde hüküm süren şu hususi tiranlarla zenginleşen gücü temsil eder; Kırmızı kan dökücülüğün devamlılığını mükemmelen ifade eder, ancak her fırsatta savaşların azaldığını ilan eden iyimserlik maskesi takmış bir miyopiyle inkâr edilebilir bu, oysa savaşlar, onu klasik muharebe meydanlarının dışına taşıyan bir çokbiçimlilikle çeşitlenmektedir; Kara, yoklukların devamlılığının ötesinde, dünyada her yıl 6 ilâ 9 milyon ölüme sebebiyet veren gıda güvensizliğinde varlığını devam ettirir; nihayet, korku ve kinin diyalektiği olan Soluk ise, ötekinin, göçmenin, yabancının, aynı deriye, aynı renge, dinsel ya da kültürel aynı “kökenlere” sahip olmayanların bitmez tükenmez damgalanışıyla kendini günceller.   

Çoğu zaman, tarihi yapan korkudur, ama ters anlamda: korkunun iyi bir akıl hocası olmadığını biliyoruz, ancak bizi 2050’ye götürecek uluslararası ilişkilerde başlıca değişkenlerden biri haline gelecek kadar bu yeni binyılın başlangıcına damga vurduğunu da görüyoruz. Bu durum gayet açıktır: şu anda olgunluk çağında olan kuşak, art arda birbirine benzemeyen iki dünyada yaşadı; birincisi uluslararası nitelikte ve sınırları olan bir dünya, ikincisi evrensel kimlikli ve karşılıklı bağımlı bir dünya. Normlar ve değerlerin, diplomatik ve askeri pratiklerin, harekete geçme biçimlerinin hiç değişmeden kalması mümkün değildir, hatta bunlar, çoğunlukla yeni zamanlarla çelişki içindedirler. Onca günah keçisini ve geri çekilişe, duvarlara, sınırlandırmaya, ayrıca “kökler”den beslenen şu milliyetçi akımlara yapılan çağrıyı yaratan bir panik halinin ortaya çıkması için de daha fazlası gerekmez. Zamanımıza hâkim olan bu tepkisellik, bizi etkileyen değişimlerin anlamını aynı anda okumayı, 2050’de artık neyin olmayacağını anlamayı ve kendini gösterecek yeni biçimleri hayal etmeyi mümkün kılar.

2050’de ne artık olamaz

Benim kuşağımdan olanlar, bugün artık var olmayan Vestfalyen bir dünyada doğup büyüdüler, oysa bu dünya, sonsuzluk ve evrensellik yanılsamasıyla yaratılmıştı. Vestfalyen model, sınırlandırılmış ve rekabet halinde, egemen bölgesel birimlerin biraradalığını kutsuyordu. Bu şekliyle, çok önemli fakat konjonktürel üç tehdide akılcı bir cevaptı: Kutsal Roma-Cermen emperyal sisteminin artan ağırlığı, yayılmacı papalık teokrasisi, yeni ticari dolaşımları boğan feodal karmaşa. Geçen yüzyılın son birkaç onyılında ise, hiç kimsenin ferman buyurmadığı ve hiç kimsenin ilga edemeyeceği küreselleşme, Avrupa ortaçağının son dönemininkilerden çok uzak olan yeni değişkenleri belirledi. Mesafeyi ortadan kaldıran bilimsel devrimden kaynağını alarak, kapsayıcı, birbirine bağımlı ve hareket halinde bir dünya yarattı.

Bu sebeple, ulus-devlet modeli, ortadan kalkmayacak elbette ama, bundan sonra asla, yüzyıllardır üzerinde hak iddia ettiği şu eski uluslararası tekele sahip olamayacak. Devlet biçimlerinin sürekli çeşitlenmesi, Güney’in zaman içinde Batılı anayasa hukukunun alışılmış kaidelerinden uzaklaşan hükümet biçimleri icat etmesi bir yana, çokuluslu şirketlerin ve bazen daha da anonim olan kimlik temelli girişimcilerin “özel tiranlıkları”, bütün partnerlerin diğerlerinin ayağını kaydırmak için yeterince güçlü olduğu fakat hiçbirinin tek başına hüküm süremeyeceği bir tür gayri resmi oligarşi tesis ediyor.  Bu durum, uluslararası hayatın düzenlenmesi ve yeniden oluşturulması konusunda giderek artan bir zorluk ve aynı zamanda, sürekli bir meşruiyet ve mensubiyet çatışması yaratıyor.

Muhakkak ki, şu pek kutsal toprağa dayalı egemenlik ilkesi bundan fazlasıyla etkileniyor. Bir yandan sınırlar teknik olarak gitgide daha da ihlal edilebilir hale geliyor, diğer yandan işlevi dönüşüyor: dünün kusursuz ulusal geometrilerinin yerini, belirsiz bölünmeler alıyor, üstelik bu, Katalunya’da İskoçya’da, Quebec’te olduğu gibi, bir ölçüde her yerde karşılık buluyor, ayrıca bir zamanların tahdit edici hatları, işbirliği, ticari işlem hatlarına ve hatta göçmenler, sığınmacılar, iklim sürgünleri için, onlara ıstıraplarının sonu, ümit edişlerinin başlangıcı gibi görünen umut hatlarına dönüşüyor. Bu yeni sınır tahayyülü bundan sonra asla yıkılmayacak ve küreselleşmiş insanlık için yeni bir ufuk çizgisine dönüşmek yolunda.

Dünya bundan sonra asla tek kültürlü olmayacak. Vestfalyen zamanlarda servet getiren bu yapılandırıcı kurgu, kültürel mübadeleyi ve her bir kültürün mekânsal genişlemesini sıradanlaştırmak için hâlâ fazla ilkel bir teknolojiye bağımlıydı. Uluslararası düzenin, varlıkların mutlak ayrılığı anlamına geldiği bir zamana içkindi. Az ya da çok, bugün artık aynı şiddette kendini yeniden üretemeyecek bir hakimiyet ve hegemonya oyunu sayesinde varlığını sürdürebildi; bugün, herkesin (neredeyse) herkesçe görünürlüğünü kutsayan bir ayna oyununun gelişimiyle pek de kolay uyuşamıyor. Kültür artık ayrımların yönetilmesine yaramıyor, buluşmaları ve küresel insanlık fikrini beslemeye yarıyor, ama elbette bunu bir zoraki yeni-kimlikçiliğin aracı haline getirmek için değil. Ancak burada da iletişim tekniklerinin gelişimi meseleyi halletti ve kültür, kendi en geleneksel yapısı içinde dahi, zaman içinde, kapalı bölgesellik alanının dışına yerleşmekte.

Son olarak, dünya artık, güçlü devletlerin, Hobbes’un gladyatörleri misali, diğerini yerle bir etmek için doğrudan karşı karşıya geldikleri Clausewitz’in “savaş”ının dünyası değil. Yeni çatışmalar esas olarak toplumsal kökenli, devletlerarası olmaktan ziyade devletleriçi, ordulardan ziyade milisleri, prenslerden çok savaş baronlarını seferber ediyor; bir güç oyunu olmaktan ziyade toplumsal ve kurumsal zayıflıklardan besleniyor. Bu yeni çatışmalar henüz, onların azaltılmasını ya da ortadan kaldırılmasını sağlayacak formüller bulunmasını engelliyor; 2050’nin dünyası kesinlikle bu çatışmalar yığınının ya da çökeltisinin etkilerini taşıyor olacak, oysa bizim içinden geldiğimiz dünya, her aşamada daha güçlü bir zafer marifetiyle kendini yeniden inşa ediyordu; zaten zafer kelimesi dahi, uluslararası ilişkilerin yeni sözlüğünden artık çıkmış bulunuyor.

Cemiyetler arası bir Dünya

O halde hâlâ bir uluslararası ilişkilerden söz edebilecek miyiz, yoksa zaman içinde “cemiyetler arası ilişkiler” mi kendini dayatacak? Daha şimdiden algılanabilen bir gelişimin sonuçları kendini hissettiriyor: toplumsal meseleler açık bir biçimde geleneksel stratejik meselelere üstün geliyor. UNDP daha 1994’te insan güvenliğinin dünyamızın anahtar kavramı haline geldiğinin altını çizmişti. 2050 yılına gelindiğinde bunun sebebi anlaşılmış olacak: eksikliği her sene milyonlarca ölüme sebep olan gıda güvenliği ve elbette çevre güvenliği, dünyanın geleceğini Kuzey Kore’nin ya da İran’ın füzelerinin sayısından daha fazla ipotek altına alacak. Jeopolitik, artık sadece tarih başlığı altında okutulacak ve çoktaraflılığın meselesi gerçek anlamda toplumsal olmak olacak.

Buna paralel olarak, pazarın, bazılarının ona atfettiği şu kendi kendini düzenleme faziletine sahip olmadığı, kaybedilen onca zamanın ardından muhtemelen kabul edilecek; dünyanın maruz kaldığı bilmem kaçıncı krizin ardından muhtemelen, iktisat biliminin nedenselliğe dayalı bir bilim olmadığı da diğer sosyal bilimlerden bağımsız olmadığı da anlaşılacak. Böylesi tecrübelerin ardından, düzenlemenin büyük ihtimalle yeni biçimlerle kendini dayatması gerekecek: düzenleyici işlevi hükümetler-arası ile sınırlandırmak için fazla zayıf olan devletler, yeni ve kapsayıcı yönetişim biçimleri karşısında yavaş yavaş silinip gitmek zorunda kalacak. Aynı zamanda, kapitalizmin tekyönlü biçimi artık yanılsama yaratamayacak, özellikle Çin’deki ilerlemeler, Batı’nın iktisadi tahayyülüne hiç benzemeyen kapitalizm biçimlerini ortaya çıkaracak: Batı’da ele avuca sığmaz hale gelmiş iktisadi aktörleri yeniden kontrol altına almanın yolları aranırken Doğu’da, oyunun nihai hakimiyetini koruma çabasıyla iktisadi işlemleri gerçekleştirenlere özgürlük alanları sağlamak için kafa yoruluyor. Bu ikilemin otuz yıl sonra dramatik bir hal alacağını iddia edebiliriz.

Bu şartlar içerisinde cemiyetler arasılık gelecek için ikili bir çözüm olarak karşımıza çıkıyor: tanımı gereği, küresel toplumsal meseleleri kapsama kapasitesi daha yüksek, ayrıca devlete ait olanla iktisadi olan arasındaki temel ve felç edici karşıtlığın da yatışmasını sağlıyor. Makro-bölgesel yapı bu yönde ilerlemenin aracı olabilirdi ve Avrupa, savaşın hemen ertesinden itibaren bunun bir laboratuvarı haline geldi. Bugünkü çıkmazdan kurtulması harika bir haber olurdu: ancak Avrupa Birliği, devletlerarası rekabetin alevlenmesini gündelik düşük performansların normal ve yüzlerce yıllık karşılığı haline getiren eski Vestfalyen bataklıklarına saplanıp kaldıkça, bu haberin 2050 basınında yer alacağı pek kesin değil. Bölgesel yapı, 1945-1975 arasındaki otuz yıllık parlak dönemde olduğu gibi, ancak her şey iyi giderken işe yarıyor; bu, önümüzdeki onyıllarda ancak bir hatıra olarak kalacak. Şöyle bir tahminde bulunabiliriz; dünyanın geri kalanı, başarısızlıklarını egemenlikçi tepkiyle devam ettirecek olan Yaşlı Kıta’nın yakınındakiler ile, sivrilen başarılarının cazibesiyle, içinde dünün sınırlarının artık orijinal işlevlerini kaybetmiş olacağı geniş mübadele bölgelerinin etrafındaki alanı yeniden çizecek olanlar arasında bölünecek.

Güney merkezde mi yer alacak?

Berlin duvarının yıkılışıyla birlikte, Doğu-Batı kırılımı tam olarak ortadan kalkmadıysa bile ikincil hale geldi. Buna mukabil, Kuzey ile Güney’i karşı karşıya getiren kırılım yeni ve daha derin bir anlam kazandı. Bu kırılım ne jeopolitik kaideleri takip ediyor ne de iki yarıkürenin karşıtlığına tekabül ediyor. Her şeyden önce, bugünkü uluslararası sistemin kaynağında bulunan devletlerle bu sisteme maruz kalan, tahakküm ve tahkir altında yaşamak zorunda kalan ve doğal eğilimi kendi kişiliğini yeniden keşfetmek yönünde olan devletleri birbirinden ayıran tarihsel bir anlam taşıyor. Karşı durulmaz biçimde rüzgâr, onları yeni dünyanın merkezine yerleştirecek şekilde dönüyor: demografik olarak çoğunluklar, başlıca enerji ve mineral kaynaklarının ya sahipleri ya da bunları ellerinde bulunduruyorlar, uluslararası gündemi oluşturan başlıca uluslararası meselelerin temelinde yatıyorlar, hepsinden önemlisi, çatışmaların özü, Avrupa’dan Güney topraklarına doğru yer değiştirdi. Her şey biraz, bugün yalnızca bir eğilim olanın yarın uluslararası oyunun temeli olacağını işaret ediyor gibi.

Ortaya çıkmakta olan Kuzey-Güney geriliminin birçok yönü var. Bu gerilim her şeyden önce, bazı siyasi aktörlerin meşruiyetlerini sağlamak ve uzatmak için kullanmayı çok iyi bildikleri tahkir edici bir geçmişten kaynaklanan uzun bir uyuşmazlığa dayanıyor. Bu tahkir referansı her düzeyde birleştirici olmaya devam ediyor: Güney ülkelerinde yönetenlerle yönetilenlerin buluşmasının ana kaynağı; aynı zamanda güney ülkeleri arasında bağlar kuruyor; dünyanın yönetişimini şimdiye kadar ihmal edilmiş yönlere doğru yeniden hizmete sokuyor, öyle ki, temelde asimetrik olan eski işbirliği anlayışı işlemez hale geliyor. Ayrıca, eski güçlerle sınırlı bir “mini-taraflılık” etrafında çoktaraflılığın yeniden oluşumu yeni devletleri marjinalliğe ve verimsiz ve tehlikeli bir çatışma diplomasisine itiyor. Bu farklı parametrelerin daha otuz yıl boyunca ortadan kaybolmayıp dünyayı idaresi çok girift bir gidişat içine sokması kuvvetle muhtemel.

Bir yandan, çatışma halinin yeni biçimleri bu durumda ancak daha da güçlenebilir. Sert toplumsal gerilimlere derinlemesine kök salmış, yerel kurumsal kırılganlıkların ve ciddi siyasi meşruiyet eksiklerinin yarışırcasına ortaya sürdüğü, uygun diplomatik yöntemlerin yokluğuyla daha da dramatik hale gelen bu yeni çatışma biçimleri, müdahaleleriyle bunları çözüme kavuşturabileceğini zanneden fakat gerçekte sadece durumu daha da vahimleştiren Kuzeyli güçlerin tutumuyla daha da kuvvetleniyor. Yerel krizlerden doğan bu çatışmaların her zaman, malum bir köksap oyunuyla çoğu zaman kendilerini bu yeni şiddet biçimlerinin hedefinde bulan Kuzey’in güçlerine karşı düşmanca bir yönelimi olduğu görülebilir.

Diğer yandan, Güney kökenli yeni çatışmaların çözümü, Kuzey ile Güney arasında, toplumsal aktörlerle siyasi aktörler arasında yeni bir rol dağılımına, kısacası yeni bir küresel yönetişim tipine ve daha önce denenmemiş bir güncel şiddet biçimlerini yönetme tarzına bağlı. Şayet Kuzey, her şeyi yönetme isteğinde ısrarcı olursa ve müdahale tarzı temelde siyasi-askeri olarak kalırsa, 2050 yılının, Ortadoğu ve Afrika’nın önemli bir kısmının (Sahel bölgesi, Afrika boynuzu, Kongo havzası) savaşçı toplumlara dönüşmesiyle tanımlı olacağını yani siyasi, iktisadi, toplumsal temel işlevlerin, kuşaklara yayılan ve başlıca taraflarının barışın tesisini gerekli görmedikleri, uzayan çatışma oyunuyla icra edileceği alanlara dönüşeceğini iddia edebiliriz. Bencilce bir yerel barış ile hami rolünü gösterme isteği arasında bölünen eski dünya, bu durumda, kalıcı güçsüzlük rolünü üstlenecek.

Post-hegemonik bir Dünya

Gerçekten de yeni binyıl bir kuğu şarkısıyla açıldı, şimdiye kadar uluslararası ilişkilerin temel ve kaçınılmaz figürü kabul edilen hegemonyanın şarkısıydı bu. ABD, 1945’ten sonra, tek başına yürüttüğü ya da onun inisiyatifiyle yürütülen hiçbir savaşı, çoktaraflılığın desteği olmadan kazanamadı; Ekim 1983’te, Grenada adasında, iktidardaki cuntaya ve 800 askerine karşı kazandığı zaferi (“Urgent Fury” operasyonu) hariç tutarsak tabii. Amerika’nın askeri, bilimsel ve eğitim kapasitesinin gücünün de gösterdiği gibi, burada bir düşüş söz konusu değil, sadece hegemonya fikriyle küreselleşen dünyanın karmaşıklığı arasında giderek artan bir uygunsuzluk söz konusu.

Dünyaya, önümüzdeki onyıllarda anlamı kavranabilecek başka bir bakış getiren, çok büyük ihtimalle geri dönüşsüz bir süreç var. Washington dünyayı artık keyfince yönetemeyecekse, Çin’in onun yerini alması da çok düşük bir ihtimal: şayet Çin’in iktisadi genişleme projesi kesinse, günümüzde yabancılar ve elverişsiz durumdakiler için geçerli uluslararası normları zaman içinde değiştirmek gibi bir hırsı varsa, iktisadi hakimiyeti siyasi-askeri hakimiyetten ayırma ısrarı samimi olabilir; Çinli yöneticiler, bu ikisini birbirine karıştıran Batılı pratiğin pahalıya patladığını ve verimsiz olduğunu, dolayısıyla pek de arzu edilir olmadığını göstermek için epey zihinlerini yordular. Büyük şantiyenin ve geleceğin keskin bilinmezliğinin, Pekin’in kendisi için avantajlı bir küreselleşmeden almayı umduğu payı başka bir yolla optimize eden, daha önce görülmemiş bir hakimiyet modeli icat edeceği tahmin edilebilir. Çin, bu perspektif içinde, aktif olarak kullanmaktan ziyade küresel bir statü elde etmek için silahlanmasını güçlendirmeye devam ediyor.

Genel olarak 2050’de, Çin’in, özellikle Ortadoğu ve Afrika’da “siyasi-askeri çekingenlik” politikasını devam ettireceği düşünülebilir. Bunun aynısını Uzakdoğu’da, özellikle de Çin Denizi’nde uygulaması çok daha zor olacaktır, zira bölgesel güçlerin, kendi bölgesel daireleri içinde kendilerini ortaya koyma oyunundan kaçamayacakları bir gerçektir. Bilinmez olan ise, Asya’nın bu büyük gücünün daha nereye kadar, iktisadi etkiyle siyasi hakimiyet iddiasının bu kısmi ayrışması üzerine oynamaya devam edebileceği. Öngörebildiğimiz kadarıyla, Çin’in yeni ipek yolları üzerindeki etkin varlığı, çok fazla görünür olduğu yerlerde giderek daha da fazla düşmanca reflekslere hatta dışlamaya sebep oluyor; aynı zamanda da Pekin’in kendisini dünyadaki çatışmaların dışında tutabilmesini sağlayan yolu gitgide daraltıyor.

Aslında post-hegemonya bir süre için, bir zamanlar hegemonik projelerin ütopik göründüğü kadar ütopik görünebilir, bu da imkânsız tahakkümlerle iktidar içgüdülerinin sınırsızca yeniden üretimi arasında gidip gelen günümüzün kutupsuz dünyasının karmakarışık ve parçalı yapısını daha da uzatacak. Post-hegemonya, dünyanın, bölgesel güçlerin etrafında düzenli alanlar sağlayarak merkezkaç itkiler içerecek şekilde bölgeselleşmesinin yeniden harekete geçmesiyle de gerçekleşebilir. Nihayet, artan bir karşılıklı bağımlılık mantığıyla uyumlu olarak, yeniden tasarlanan bir çoktaraflılığın yeniden keşfi etrafında düzenlenebilir.

Çoktaraflılık ve ortak mülkler:

Aslında her şey, şu nihai seviyede cereyan ediyor: bütün bu bilinmezlerin ortasında tek bir kesinlik kendini dayatıyor ve kesin ve geri dönüşsüz olarak bağımsız bir dünyada kaçınılmaz olan çoktaraflılığın geleceği ile ilgili. 1945’te doğmuş olan çoktaraflı yapı karmadır, zaruri bir uzlaşma içinde, kolektif bir düzenin ilkeleriyle, sonsuz olacağı zannedilen ve sömürgeciliğin son bulmasının yarattığı bağımsızlık dalgasıyla yeniden yükselen egemenliğe bağlı ilkeleri birleştirir. Bu sentez istikrarsız olmuş ve bu istikrarsızlığı da özellikle, devlete bırakılan davranış özgürlüğünün savaş sürdürmeye yaradığı kolektif güvenlik alanında ortaya koymuştur.

Toplumsal düzlemdeki sonuç daha ikna edicidir; bu alanda iktidar hırsı daha ölçülüdür ve çoktaraflı eylem, özellikle sağlık ya da gıda güvenliği alanında, aynı zamanda iletişim veya ulaşım gibi teknik sektörlerde kayda değer sonuçlara ulaşmıştır. Burada da, ulusal egoizmin bazı kırmızı çizgileri aşıldıktan sonra egemenlikçi tıkanmalar ortaya çıkabilir, çevre ve küresel ısınma meselelerinde görülen budur. Bu egemenlik oyunun giderek daha da pahalıya patlayacağını, dolayısıyla akıldışı olacağını, oysa egemenliğin kontrollü olarak terk edilmesinin, tersinden bir Hobbesçu hesaba göre, yeni avantajlar getireceğini iddia edebiliriz: devlet, tekil egemenliği bırakıp kolektif güvenliği kazandıkça, her bireyin hayatta kalmasını sağlayan ve hâlâ tanımlamakta zorlandığımız ortak mülklerini de daha iyi koruyacak.

Popülist ve yeni-milliyetçi biçimlerin kaçınılmaz hezimeti, uzunluğunu da, sebep olacakları hasarın büyüklüğünü de ölçmenin mümkün olmadığı bir zaman alacak. Vestfalyen düzenin tamamlanması, Vestfalya Barışı (1648) ile Viyana Kongresi (1815) arasında yaklaşık iki yüzyıl aldı. Bütün bu zaman, bu düzenin kodlarını, rasyonelliğini, o dönemde bu düzenden beklenebilecek avantajları anlayabilmek için gerekliydi. Vestfalyen sonrası sistemi inşa etmek, onun yararlarını idrak etmek ve eski dünya ile “jeopolitik etoburlar” evreninden gelen önyargıları püskürtmek için belki de yine böyle bir süre gerekecek. Bu durumda 2050, günümüzdeki uluslararası karmaşaya benzememek ve mahşerin dört atlısını belirgin biçimde uzaklaştırmak için çok yakın bir tarih.

Bertrand Badie

Bertrand Badie, né le 14 mai 1950 à Paris, est un politiste français spécialiste des relations internationales. Il est professeur émérite des universités à l’Institut d’études politiques de Paris et enseignant-chercheur associé au Centre d’études et de recherches internationales

More Posts


OpenEdition vous propose de citer ce billet de la manière suivante :
Bertrand Badie (10 février 2020). 2050 Yılında Dünya: Post-Hegemonik Bir Dünyaya Doğru. Observatoire de la vie politique turque. Consulté le 30 avril 2025 à l’adresse https://doi.org/10.58079/sn1c


Laisser un commentaire

Votre adresse e-mail ne sera pas publiée. Les champs obligatoires sont indiqués avec *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.