Küresel politikalarda orta büyüklükte bir devlet ve içinde bulunduğu bölgeler bağlamında da bölgesel bir güç olarak nitelenen Türkiye’nin dış politikası son 10 yılda köklü birtakım dönüşümlerden geçiyor. 2000’li yıllarda ağırlıklı olarak ‘komşularla sıfır sorun’ söylemi temelinde ve yumuşak güç unsurlarının ağırlıklı bir biçimde kullanımını öne çıkartarak yakın çevresinde etkinlik kurmaya çalışan Türkiye’nin, artan istikrarsızlık ve anlaşmazlıkların ağır etkisi altında, daha fazla sert güç unsurlarını öne çıkartan yeni bir yaklaşımı benimsediği görülüyor. Dönemin dış politikası, dış politikayı yürüten kurumların başında gelen Dışişleri Bakanlığınca geleneksel Türk dış politikasının ana söylemi olarak kabul gören ‘Yurtta Barış, Dünyada Barış’ ilkesi doğrultusunda ‘Girişimci ve İnsani Dış Politika’ olarak adlandırılıyor. Bu adlandırmaya rağmen yaşananlara ve uygulamalara bakıldığında Türkiye’nin 2015’ten bu güne her geçen gün artan bir biçimde sert güç unsurlarına daha fazla başvurduğu gözlemleniyor. Nitekim Suriye’den Libya’ya geniş bir sahada bayrak gösteren askeri güç unsurlarınca desteklenen dış politika yapımı, Kafkasya’dan Karadeniz’e geniş bir coğrafi alanda önceki dönemden farklı bir Türkiye algısını karşımıza çıkartıyor. Bu algıyı besleyen ise, görünür hareketliliğin yarattığı yeni ilişkiler ağı ile konu ve bölgeye odaklı biçimde değişimler gösteren yeni ittifaklar. Özellikle son dönemde Rusya ve İran’la Suriye özelinde kurulan yakın ilişkiler Türkiye’nin geleneksel müttefikleri olan ABD ve AB ülkeleriyle ilişkilerini yer yer sert tartışmaların odağına yerleştirdiği görülüyor. Yeni ortaklarla derinleşen ilişkilerin, siyasi ilişkilerinin yanı sıra güvenliğini de neredeyse 70 yıldır NATO gibi Batılı kurumsal yapılanmaların şemsiyesi altında şekillendiren Türkiye’nin güvenlik politikalarını da etkisi altına almış durumda. Dolayısıyla siyasi ilişkilerden güvenliğe, ticari ilişkilerden ekonomik bağlara somut sonuçlar doğuran yeni ilişkilerin farklı alan ve konu başlıklarında derinleşen bağlar yaratması ihtimali Türk dış politikasının farklı değerlendirmelere konu yapılmasına yol açıyor. Bu duruma bir de Türkiye’nin iç siyasi ve kurumsal yapısındaki değişimler eklendiğinde konu bir derece daha karmaşık bir hal almakta. Cumhurbaşkanlığı sistemine geçilmesi ile birlikte karşımıza çıkan yeni yönetim şekli ve sisteminin alışıldık ya da bilindik kurumsal yapıyı kökten bir biçimde etkilediği ve karar alma süreçleri üzerinde derin izler bıraktığı söylenebilir. Kısacası 2023 yılında 100. yıldönümünü kutlayacak olan Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikasının iç ve dış gelişme ve dönüşümlerin belirleyici etkisi altında önceki dönemlerden farklı bir seyir izlediği iddia edilebilir.

Dış politikayı etkileyen faktörler

İçinde bulunduğumuz dönemin dış politika yapım süreçlerini birtakım iç ve dış faktörler belirlemektedir. Dış faktörlerin başında Soğuk Savaş’ın çöküşü sonrasında uluslararası sisteme hâkim olan ve yeni dünya düzeni adı altında dayatılan liberal değerler üzerinden inşa edilen siyasi ve ekonomik söylemin temel küresel ve bölgesel sorunlara çözüm üretememesi gelmektedir. Yükselen ve son döneme hâkim olan popülizmin Türkiye üzerindeki etkisi de belirleyicidir. Türk dış politikasınca öncelikli bir hedef olarak görülen Batı dünyasının bir parçası olmak, başta AB olmak üzere Batılı kurum ve kuruluşların tam üyesi olmak önceliklerinin, Orta Doğu’da yaşanan gelişmelerin etkisi altında, Batılı müttefiklerde hâkim olan yabancı düşmanlığı ile şekillenen tek taraflı bakış açısının da etkisi altında bir sona geldiği görülmekte. Türkiye’nin tehdit algısında öncelikli başlık olarak görülen ve son dönemde Suriye ve Irak’ta yaşanan gelişmeler neticesinde sınır aşan bir hal alan terör ile mücadele, Türkiye’nin dış politikasına etki eden en önemli unsur olarak konumunu korumakta. Bu mücadelede Batılı müttefiklerince anlaşılmadığını, hayati çıkarlarına gerekli anlayışın gösterilmediğini düşünen Ankara’nın operasyonel sebeplerin etkisinde Rusya ve bir dereceye kadar İran ile yakınlaştığı söylenebilir.

Bu yakınlaşmanın, Rusya ile son yirmi yılda ticari ve ekonomik ilişkiler temelli olarak kurulan ilişkileri, uzun soluklu ve kalıcı bir ittifaka dönüştürmesi ihtimali düşük. İki aktörün yakın çevrelerinde sürekli bir rekabet içerisinde bulundukları ve bölgesel sorunların çözümünde benzer bir yaklaşımı paylaşmadıkları gerçeği akıllara getirildiğinde Rusya ile işbirliğinin kalıcı ve dönüştürücü bir yapısının olmadığı iddia edilebilir. Nitekim son dönemde İdlib ve Fırat’ın doğusundaki PKK/YPG varlığı konusunda yaşanan gerginlik 2020 yılbaşından itibaren Suriye, Libya ve Doğu Akdeniz odaklı rekabete dönüştü. Bu rekabete, listeye Dağlık Karabağ’da yaşananlar bağlamında bir de Kafkasya’nın eklendiği söylenebilir. İkili ilişkilerin çatışan konularının her ne kadar iki lider, Erdoğan ve Putin arasındaki zirve diplomasisi ile büyük krize dönüşmesi engellense de iki ülke arasındaki rekabetin krize dönüşme ihtimali hep var olacaktır.

Türkiye’nin Rusya ile yakınlaşan ilişkileri başta ABD olmak üzere Türkiye’nin Batılı müttefiklerince eleştiri konusu yapılmakta. Zaman zaman eksen kayması ya da Türkiye’nin yüzünü Avrasya’ya dönmesi olarak da görülen değişimin Türkiye odaklı tartışmaları yarattığı anlaşılıyor. Bu bağlamda geleneksel müttefik olarak görülen ABD ile 2010’lu yılların ortalarından bugüne Fırat’ın doğusu, S-400’ler ve F-35’ler çerçevesinde yaşanan gerilimler, Cumhurbaşkanı Erdoğan ve Amerikan Başkanı Trump arasında yürütülen diyaloga rağmen zorlu bir süreci doğurmuş vaziyette. Nitekim Türk kamuoyunda ABD uzunca bir süredir Irak ve Suriye özelinde teröre destek veren ‘güvenilmez ülke’ olarak görülüyor. ABD seçimlerinde muhtemel bir iktidar değişikliğinin bu zorlu süreci daha da derinleştirmesi ihtimalinin önümüzdeki dönemde zorlu bir süreci karşımıza getirme ihtimali yüksek. Türkiye’nin NATO üyeliği ve güvenlik politikalarının da tartışılmasına neden olan bu durum önümüzdeki günlerde Türk dış güvenlik ve dış politikalarını belirleyen ana öğe olacaktır.

Kaybolan AB Ekseni

Dış politika süreçlerinde sorun olarak görülen ana başlıklardan bir diğeri de kaybolan AB eksenidir. Türk kamuoyu AB üyeliği konusuna hala nerdeyse yarı yarıya olumlu yaklaşmakla birlikte Avrupa üyesi ülkelerle yaşanan gerginliklerin Türk Dış Politikası açısından AB’yi denklemin dışına itekleyerek ötekileştirdiği görülüyor. Türk dış politikası açısından AB ve AB’ye ilişkin konular, din ve kimlik temelli farklılaşmanın ana neden olduğu algısının hâkimiyetinde, hep sorun başlıkları olarak görülmeye başlandı. Bu konular arasında ilk akla gelenler artık bir klasik konu başlığı halini alan Kıbrıs Meselesi ve buna bağlı olarak son dönemde gelişen Doğu Akdeniz rekabetidir. Bu konu son dönemde başta Libya’da yaşananlarla birleşerek Türkiye’yi başta Fransa olmak üzere Yunanistan ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (GKRY) ile karşı karşıya getirmiş vaziyette. AB’nin de üye ülkeler olan Fransa, GKRY ve Yunanistan ile dayanışması ve birlikte hareket etmeye başlamasıyla konu daha da karmaşıklaşmış durumda. Son dönemde Türkiye’nin kıta sahanlığında sondaj faaliyetlerinin artmasının yanı sıra Libya ile imzalanan deniz yetki alanlarının sınırlandırılmasını öngören mutabakat Türkiye’nin dış politika gündeminin neredeyse tamamen güvenlik odaklı olarak dönüşmesine neden oldu. Libya ile imzalanan protokoller çerçevesinde Türkiye’nin tezlerine uygun olarak, Doğu Akdeniz’deki Yunan adalarına sınırlı deniz yetki alanları tanınırken, bölgede çok sayıda adası olan Yunanistan’ın yetki iddialarının karşısında durulmuş oldu.

Enerji ve güvenlik

Türk dış politikasının gündemini meşgul eden bu cepheyi genişleten gelişme 2015’te Mısır açıklarında Doğu Akdeniz’in en büyük doğalgaz yatağının keşfedilmesi oldu. Bu kaynakların keşif ve üretilmesinde büyük enerji şirketlerinin oynadığı rol ise denkleme Fransa ve İtalya başta olmak üzere Avrupalı aktörleri çekti. Mısır kaynaklarını ve Kıbrıs açıklarındaki parsellerin keşif ve üretimi işini yüklenen İtalyan ENI’nin Mısır, Kıbrıs ve İsrail gazını bir araya getirerek maliyeti düşürme ve başta Avrupa piyasası olmak üzere uluslararası piyasaya hitap edecek miktarda gazı sıvılaştırışmış gaz olarak (LNG) olarak Mısır üzerinden uluslararası pazarlara taşıma yaklaşımı dengeleri değiştirdi. Fransız enerji devi Total de 2018’de ENI ile şirketin Kıbrıs açıklarında yürüttüğü faaliyetlerde ortak olarak denkleme girdi. Sonrasında da karşımıza LNG projesi için Kıbrıs, İsrail ve Mısır arasında imzalanan enerji anlaşmaları, bu anlaşmalara destek olacak askeri ittifak anlaşmaları ile 7 ülkenin katılımıyla kurumsal bir yapı olarak şekillendirilen Doğu Akdeniz Gaz Forumu çıkmakta.

Bu gelişmeler, AB sürecinden dışlanan, yakın çevresinde yaşanan alt üst oluşlar nedeniyle dış ve güvenlik politikasında tehdit algısı iyice yükselen ve iç siyasi istikrarını kaybeden siyasi olarak kutuplaşmış Türkiye açısından bir beka meselesi olarak algılandı. İsrail ile ilişkileri bozulan, Mısır ile bağlantısı kopan, Suriye-Irak ile ilişkileri terör ile mücadeleye indirgenen Türkiye’nin dış politikası AB ve ABD ile yaşanan gerginliklerle birlikte hızla siyasallaşarak bir tür yalnızlaşmayla yüz yüze kaldı.

Uzunca bir süreden beri hem dış hem de güvenlik politikalarının ayrılmaz bir parçası ve hatta belirleyicisi olan enerji politikası da bundan olumsuz bir biçimde etkilendi. Doğu Akdeniz’de Türkiye dışında gelişen yeni ittifak bu haliyle doğu-batı ve kuzey-güney koridorları arasında bir enerji merkezi olmayı amaçlayan Türkiye’nin enerji politikası açısından da olumsuz bir gelişme olarak belirginleşti. Doğu Akdeniz gazının boru hatları ile Avrupa pazarına taşınmasında alternatifsiz olarak görülen Türkiye rotası bir anda denklemden çıkmış oldu. Bu durumun aynı zamanda Kıbrıs’ta çözümü ve KKTC’nin temel hak ve çıkarlarını geri plana atıyor olması Türk karar alıcıları bir anda içinde bulundukları rehavetten çıkardı. Ancak gelinen noktada Türkiye denklemin dışına çıkmış, GKRY-Mısır-İsrail-Yunanistan cephesi diplomatik alanda atı alıp Üsküdar’ı geçmişti. Türkiye’nin eleştiri ve tepkileri bu aşamadan sonra artsa da Fransa ve İtalya’nın yanı sıra ABD’nin de desteği ile bölgenin küçük aktörleri de farklı beklentilerle adım adım Türkiye karşıtı olarak görülen cepheye eklemlenmişti.

Kurumsal Dönüşüm

Yukarıda değinilen dış faktörlere ya da dış politika konularına eklemlenmesi gereken bir diğer ana unsur ise içeride gerçekleşen dönüşüm ve değişimlerdir. Yeni anayasa değişiklikleriyle gündeme gelen ve Türk idari sisteminde kökten değişikliklere neden olan Cumhurbaşkanlığı hükümeti sistemi, Türk dış politika yapım süreçlerinde de değişikliklere yol açtı. Karar alma süreçleri doğrudan doğruya ve tamamen Cumhurbaşkanının ve onun yetkisi altında yeni oluşturulan idari yapılanmanın kontrolü altına girdi. Gündelik ve rekabetin hâkim olduğu siyaset alanının dışında ve üzerinde görülen, farklı siyasi gruplarca idealize edilen dış politika konularının iç politika gündemini belirlemeye başladığı ve geleneksel kurumların zaman zaman süreçlerin dışında kaldığı bir dönem karşımıza çıkmakta. Bu dönüşüm sürecinin yarattığı etkilerin de son dönemde şekillenen dış politika yapım süreçleri üzerinde belirleyici etkisi olduğu kuşkusuzdur.

Sonuç

Kısacası Türk dış politikasını son dönemde yaşanan bölgesel ve küresel dönüşümler karşısında eski ve alışıldık Türk dış politikası yapım süreçlerinden farklılaştığı iddiaları ile Türkiye’nin gündem ve ekseninin değiştiği tartışmalarının iç içe geçtiği bir dönemden geçiyoruz. Günümüzde Türk dış politika yappımının, Türkiye’nin geleneksel ve yeni ortaklarıyla ilişkilerinin seyrini nasıl etkilediği konusunun anlaşılması ve anlatılması ancak farklı konu başlıklarının ayrıntılı bir biçimde ele alınması ile mümkün olabilecektir. Bu ise farklı bölgelerde yaşanan dönüşüm ve değişimlere gerek Türkiye’nin gerekse bölgesel ve küresel aktörlerin tepkilerinin, çıkar tanımlamalarının ve tehdit algılarının farklı ve ayrıntılı bir biçimde analizi ile mümkün olacaktır. Kısacası 2023 yılında 100. Yıldönümünü kutlayacak olan Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikasının iç ve dış gelişme ve dönüşümlerin belirleyici etkisi altında önceki dönemlerden farklı bir seyir izleyeceğini beklemek hiç de şaşırtıcı olmayacaktır.

---

---